اقتصاد ایران

دکترشاپورزارعی
امیر مهرزاد: «سوءتفاهم» واژه‌ای است که سفیر ایران در ترکمنستان درباره برهم خوردن رابطه گازی دو کشور انتخاب کرده است.

پیش از این ایران و ترکمنستان حجم روابط اقتصادی و تجاری‌شان را به‌شدت افزایش داده بودند. با این حال بروز برخی چالش‌ها که باعنوان سوءتفاهم از آنها یاد می‌شود باعث شد روابط تجاری دو کشور وارد بن‌بست شود.
این موضوع همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، ظرفیت‌های قابل‌توجهی را برای ایران از بین برد. ترکمنستان بازار بکری داشت و ایران می‌توانست با تامین محصولات مورد نیاز این کشور سهم بالایی در بازار آن داشته باشد. با این حال مشکلات حوزه گاز و برق مانع این موضوع شد و بازار ترکمنستان بیشتر به تصرف دیگر کشورهای منطقه درآمد. صمت در این گزارش به بررسی ظرفیت‌های گازی دو کشور پرداخته است.
پیش از برجام، زمانی که هنوز ایران در تحریم بود، ترکمنستان یکی از کشورهایی بود که حاضر نشد روابط خود را با ایران قطع کند. این کشور با سرپیچی از فرمان اروپا و امریکا روابط تجاری خود را با ایران قطع نکرد اما رفته‌رفته بروز برخی مشکلات باعث شد دو کشور آینده روابط گاز، برق و به طور کلی تجاری خود را تغییر دهند.
این موضوع در حالی به‌وقوع پیوست که ایران نخستین کشوری بود که استقلال ترکمنستان را به‌رسمیت شناخت و ترکمنستان نیز سال‌ها با ایران روابط مناسبی داشت. در سال‌های گذشته صادرات گاز ترکمنستان به ایران سرفصل مهم ارتباط بین دو کشور بود. سرفصلی که از سال 86 با چالش‌هایی همراه شد و در سال 95 به اوج خود رسید.

اختلاف نظر بر سر گاز
در سال‌های گذشته ایران و ترکمنستان بر سر نرخ گاز اختلاف داشته‌اند و هر بار با نزدیک شدن فصل سرما ترکمنستان طرف ایرانی را تهدید به قطع گاز می‌کرد. در برخی موارد این تهدیدها باعث شد ترکمنستان به خواسته‌های خود در زمینه افزایش نرخ و پرداخت بدهی از طرف ایران برسد. درحال‌حاضر ترکمنستان ادعای حدود 2میلیارد دلار طلب از ایران دارد که مربوط به گاز دریافتی ایران در سال 1386 می‌شود. در زمستان آن سال، ترکمنستان به‌دلیل اختلاف بر سر قیمت، صادرات گاز به ایران را قطع کرد و نرخ آن را تا 9 برابر بالا برد.
بنا بر اعلام شرکت ملی گاز ایران در بهمن 1394 هم این کشور صادرات گاز را به ایران 50 درصد کاهش داد. براساس قراردادی که از 20 سال پیش میان شرکت ملی گاز ایران و شرکت «ترکمن‌گاز» امضا شده، بخشی از گاز مصرفی مناطق شمالی ایران با واردات از ترکمنستان تامین می‌شد، با این حال در سال 94 پس از افزایش تنش‌ها میان دو کشور، ترکمنستان اقدام به قطع گاز ایران کرد. در آن سال شرکت ملی گاز ایران در اطلاعیه‌ای گفته بود: «در 3 سال گذشته با تلاش‌های انجام شده خوشبختانه مبالغ مربوط به خرید گاز به‌طور کامل به شرکت ترکمن‌گاز پرداخت و مذاکرات برای چگونگی بازپرداخت بدهی‌های گذشته با حفظ ادعاهای ایران مبنی بر خسارت کمی و کیفی آغاز شد که در مذاکرات اخیر مورد توافق دوطرف قرار گرفت». شرکت ملی گاز ایران آخرین اقدام ترکمنستان در قطع گاز را «غیرمنطقی» و «مغایر با چارچوب قرارداد» توصیف کرده بود. با این حال پس از گذشت چند سال، شرایط به‌گونه‌ای پیش رفت که به نظر می‌رسد دو کشور قصد دارند سطح روابط تجاری و مبادلات انرژی را افزایش دهند. در این راستا محمد احمدی، سفیر ایران در ترکمنستان به تشریح روابط دو کشور پرداخت و به ایرنا گفت: دولت ترکمنستان در اوج تحریم‌های هسته‌ای ایران در سال‌های گذشته حاضر به همراهی با امریکا و اروپا نشد و فروش گاز خود به ایران را قطع نکرد، درحالی که سوء‌تفاهم‌ها در هزینه‌های گاز مصرفی ایران، مناسبات اقتصادی دو کشور را با مشکل روبه‌رو کرده و ادامه پروژه‌های اقتصادی در گرو حل این مشکل است.
به گزارش صمت، گاز ترکمنستان به وسیله 3 خط لوله به ظرفیت روزانه 30 میلیون مترمکعب به بخش‌های شمالی ایران و خراسان ارسال و همچنین ارسال برق با 2 خط از ترکمنستان به ایران انجام می‌شود. احمدی در ادامه این گفت‌وگو با انتقاد از فرصت‌های از دست‌رفته در تعاملات اقتصادی دو کشور گفت: اشتراک‌های تاریخی و فرهنگی میان دو کشور می‌تواند زیربنای تقویت روابط دو کشور شود. ترکیه از زمان استقلال ترکمنستان تاکنون 60میلیارد دلار پروژه در این کشور اجرا کرده، این در حالی ‌است که سهم کشور ما کمتر از یک میلیارد پروژه است. کشورهای عربستان، امارات و ترکیه تلاش کرده‌اند بازار ترکمنستان را از دست ایران بربایند و درحال‌حاضر ترکیه 8 میلیارد دلار پروژه در حال اجرا در این کشور دارد.

حفظ ارتباط گازی با ترکمنستان
آرش نجفی، نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران درباره تعاملات گازی ایران در منطقه به صمت گفت: ایران نیاز به تعاملات گازی دارد. ما باید از موقعیت گازی‌مان و حجم انتقال گاز تمام استفاده را ببریم. تعاملات انرژی به‌ویژه گاز امنیت کشور را در حوزه‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی تامین می‌کند. براین اساس باید در سوآپ گاز مشارکت داشته باشیم و در پروژه‌های گازی منطقه سهم‌خواهی کنیم؛ در غیر این صورت کشورهای همسایه ما را در تحریم‌های آینده قرارخواهند داد. وی توضیح داد: ممکن است مشکلاتی که امروز به‌وجودآمده را برطرف کنیم اما اگر در منطقه حضور جدی نداشته باشیم کشورهای همسایه اقتصاد ایران را در آینده محاصره خواهند کرد. نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران با بیان اینکه باید دیپلماسی قدرتمند و سهم‌خواهی درست داشته باشیم، گفت: در بسیاری از موارد مذاکره‌کنندگان ما مذاکره چکشی را با مذاکره قدرتمندانه اشتباه می‌گیرند. ایران می‌تواند با قدرت مذاکرات گازی خود را پیش ببرد و نیازی به مذاکره چکشی در این زمینه وجود ندارد. نجفی با بیان اینکه مذاکره قدرتمندانه مبتنی بر تکنیک‌های حقوقی است، ادامه داد: با این شیوه‌ها می‌توان سهم اقتصاد کشور را در بازارهای جهانی بیشتر کرد. در زمینه ترکمنستان نیز باید با این کشور به‌عنوان یکی از قوی‌ترین منابع گازی جهان روابط مناسبی داشته باشیم.

شاپورزارعی